Nieuws

Voor het oog blijft het erg lang winter in de Onlanden. Dat komt door al dat dorre riet. Dat blijft maar gewoon de hele winter en een groot deel van het voorjaar staan en zo duurt het heel lang voor het allemaal weer fris groen oogt.

De Latijnse naam van Riet is Phragmites australis , maar er circuleert ook een synoniem en dat is Phragmites communis. Communis betekent algemeen en dat klopt, want Riet is een veel voorkomende plant.

Riet mag dan algemeen zijn, het is wel een heel bijzondere plant. Hij kan het helemaal alleen. Allerlei andere planten hebben heel ingewikkelde samenlevingsvormen bedacht met schimmels en insecten, anders doen ze het gewoon niet.

Neem bijvoorbeeld de Rietorchis, waar wij met z’n allen straks weer reikhalzend naar uit lopen te kijken. Zonder een schimmel die het plantje voorziet van mineralen en die hem helpt om water op te nemen doet ie het gewoon niet.

Rietorchis – Foto: Ko Katsman

Nee… dan het “gewone “Riet. Zijn zaden laat hij verspreiden door de wind, geen gedoe met insecten.

Het enige wat Riet dan nog nodig heeft, is vochtige grond! Het rietzaad ontkiemt en de plant begint aan een enorme opmars. Is de grond zo dicht dat er geen zuurstof in doordringt, dan is dat geen probleem. De wortels hebben luchtkamers en zo neemt de wortel zijn eigen zuurstof mee. Op deze manier kunnen de wortels dieper de bodem in dan veel andere soorten

Wordt het wat te droog of te nat dan vormt de plant soms meterslange liggende stengels. Op de knopen van de stengels ontwikkelen wortels en zo kan de plant heel snel grote stukken land innemen.

Als je dan bedenkt dat Riet hetzelfde trucje ook onder de grond uithaalt met wortelstokken, dan pas besef je waar die enorme rietvelden vandaan komen.

Rietvelden in het Onlander landschap – Foto: Jaap van der Steen

Tenslotte, als Riet er een keer staat, dan laat het zich niet zo snel verdringen door andere planten. Wisselende waterstanden is voor Riet geen probleem, komt de plant in wat dieper water terecht, dan worden de stengels gewoon wat dikker om beter bestand te zijn tegen de golfslag.

Uiteindelijk gaat Riet ten onder aan zijn eigen succes. De dorre stengels komen op de grond te liggen en langzamerhand wordt de grond droger waardoor bijvoorbeeld wilgen de kans krijgen om te ontkiemen en het riet land verandert langzaam in een wilgenbos.

Dit zie je in de Onlanden al hier en daar op gang komen.

In Noord Amerika is Riet overigens een invasieve exoot. Daar hebben ze net zoveel last van Riet als wij in de Onlanden van de Grote waternavel.

Jaap van der Steen

Dit jaar wordt een verkenning uitgevoerd ten aanzien van de haalbaarheid van de Lelylijn, een snelle treinverbinding tussen de Randstad en het Noorden. Er wordt een eerste inschatting gemaakt van de effecten op bijvoorbeeld natuur, landschap, water, bodem, landbouw en wonen. Ook de kosten worden in beeld gebracht en financiering gezocht. Er zijn verschillende tracés in beeld waarvan eentje langs De Onlanden loopt. Dit jaar moet duidelijk worden of de Lelylijn er komt of niet (of dat aanvullend onderzoek nodig is). Meer informatie over de Lelylijn is te vinden op de website van de Lelylijn.

Onze stichting is gevraagd om mee te denken over de effecten op natuur en landschap. Dat wil niet zeggen dat we instemmen met de komst van de Lelylijn. Het is een grote ruimtelijke ingreep die hoe dan ook negatieve effecten op de natuur zal hebben. Onlangs hebben we daarover een kort interview afgegeven. Deze leest u hieronder.

Wat kan de Lelylijn volgens jou betekenen rond De Onlanden?

“De Onlanden ligt op het kruispunt van twee belangrijke landschapsecologische systemen: het beeksysteem dat vanaf het Drents Plateau (Fochteloërveen) naar de Waddenzee stroomt én de Laagveengordel die zich van Fryslân, onder de stad Groningen door, naar Duitsland uitstrekt.

De Lelylijn betekent een enorme ingreep in deze systemen. Dit zal hoe dan ook negatieve effecten hebben op de natuur. In de plannen zoals nu gepresenteerd, loopt de Lelylijn mogelijk door de Laagveengordel. Dat zal tot verstoring leiden van bijvoorbeeld het dal van de Oude Riet, het Leekstermeer en De Onlanden. De Lelylijn doorsnijdt het beeksysteem van Drents Plateau tot Waddenzee. Dat zal leiden tot verdere versnippering van dit voor Nederland nog betrekkelijk natuurlijke systeem. Tenslotte is de verwachting dat de Lelylijn de stedelijke ontwikkeling zal versterken en dat zal de recreatiedruk op de natuur, die al hoog is, verder laten toenemen.”

Welke uitdagingen brengt de Lelylijn volgens jou met zich mee?

“De druk op de natuur in Noord-Nederland zal dus verder toenemen. Enerzijds wordt in de regio hard gewerkt aan het meer natuurlijk maken van het watersysteem. Anderzijds grijpen menselijke activiteiten ten behoeve van mobiliteit, wonen en werken steeds dieper in het natuurlijke systeem in. De grote uitdaging is om natuur en natuurlijke systemen integraal mee te nemen in het ontwerp: niet alleen mitigeren of compenseren maar écht ruimte creëren om de achteruitgang van planten en dieren te keren.” 

Welke kansen en mogelijkheden zie je?

“Bovenstaande geldt niet alleen op regionale schaal maar voor het hele traject van de Lelylijn. Eén van de drie beoogde tracés van de Lelylijn loopt bijvoorbeeld grofweg van de Oostvaardersplassen, via de Friese natuurgebieden naar de Groninger Laagveengordel. Dat is een belangrijke natuurverbinding waar de Lelylijn ruim baan voor zou kunnen geven.”

Als je de projectorganisatie Lelylijn één tip kon geven, wat zou dat zijn?

“Neem vanaf het begin de mobiliteit van dieren en planten gelijkwaardig, integraal en ruimhartig mee in het ontwerp van de Lelylijn. Werk niet alleen vanuit mensen en het verbinden van stedelijke gebieden, maar ook vanuit andere medebewoners (dieren, planten en andere organismen)

Waar we deze planeet mee delen en het verbinden van hun leefgebieden. Het gelijkwaardig meewegen en meenemen van onze medebewoners van de aarde is, denk ik, iets wat we in deze tijd heel erg nodig hebben om alle crises het hoofd te bieden.”

Plaatje Lelylijn -bron Treinweb

De Onlanden ligt op een kruispunt voor natuur. Het laagveengebied dat vanuit Fryslân, via De Onlanden, Paterswoldsemeer, Zuidlaardermeer en Schildmeer richting Duitsland loopt, kruist in De Onlanden het beeksysteem dat van het Drents Plateau, via Eelder-, Peizer- en Reitdiep richting Lauwersmeer en Waddenzee loopt. De kaart uit De Kracht van het Noorden van de Noordelijke groene organisaties laat dat mooi zien.

Zo’n kruising is belangrijk in het verbinden van natuurgebieden. En goede verbindingen tussen natuurgebieden zorgen weer voor sterkere natuur. Populaties kunnen elkaar ontmoeten zodat ze genetisch gezond blijven en wanneer het in één gebied even wat minder gaat, kunnen ze elders een heenkomen zoeken. Daarvoor hebben ze wel veilige kruisingen nodig met bijvoorbeeld wegen. Uit de otter- en beverrapportages van onze stichting blijkt dat De Onlanden een belangrijke plek is waar elk jaar jonge otters geboren worden. Maar ook dat elk jaar nog dieren doodgereden worden op de provinciale en rijkswegen rond De Onlanden. Dat is niet vreemd want deze wegen doorsnijden de (nieuwe) natte natuurgebieden.

Daarom zijn we als Stichting Natuurbelang De Onlanden om tafel gegaan met de terreinbeheerders en de betrokken overheden. Wat volgde waren een aantal goede gesprekken en interessante veldbezoeken. Zo hebben we, onder andere bij Roden, Peizerwold en Leek, faunapassages gevonden die alleen nog wat geleidende rasters of vegetatie nodig hebben. Dat zijn maatregelen die betrekkelijk eenvoudig genomen kunnen worden. Ook hebben we nagedacht over hoe de Groningerweg tussen Peize en Hoogkerk – die De Onlanden doormidden snijdt – veiliger gemaakt kan worden voor dieren. Addy de Jongh van het otterstation in Leeuwarden adviseert ons daarbij.

We zijn blij dat gemeenten en provincie Drenthe erg constructief meedenken. En we verwachten dan ook dat deze knelpunten de komende tijd opgelost zullen worden. Dieren kunnen dan weer een beetje veiliger het Noorden doorkruisen en De Onlanden kan dan nog beter als natuur-kruispunt fungeren.

Door Lieselot Smilde

Tegenwoordig is zijn officiële naam Baardman. Maar ik ben een vogelaar van de oude stempel en ik hou me nog steeds aan de oorspronkelijke vogelnamen. Zo is een Gaai voor mij nog steeds een Vlaamse gaai. En een Baardman blijft voor mij een Baardmannetje. Er schijnt overigens zelfs een kleine groep vogelaars te zijn die de Baardman consequent Baardmens noemt om iedere zweem van genderongelijkheid te vermijden, maar dit terzijde.

Baardman. Foto: Ko Katsman.

De Onlanden kent een behoorlijke populatie Baardmannen. Baardmannen en ik hebben geen gelukkig huwelijk. Sommige mensen komen ze dagelijks tegen, ik zie ze zelden. En als ik er al een zie, dan is het zo’n flets jong beest dat nog helemaal op kleur moet komen. Zelfs als de vogelgeluiden-app Merlin op het schermpje een ‘ping ping’ in de verte opvangt en benoemd als Baardman, dan zie ik hoogstens bewegende rietpluimen. (Klik hier de roep)

Baardmannen zijn rietvogels pur sang. Ze zitten er het hele jaar rond. Waar andere rietvogels het aan het eind van de zomer voor gezien houden en naar de Sahel vertrekken, blijven de Baardmannen hier in het riet zitten. Het valt natuurlijk niet mee om het hele jaar rond voedsel te vinden in het riet. Baardmannen hebben daar een heel bijzondere oplossing voor gevonden. In de lente en de zomer eten ze insecten, die ze ook aan hun jongen voeren. Ze hebben dan een dunne maagwand, want het verteren van insecten kost niet zoveel moeite. Maar in de herfst raken de insecten op en moeten ze overschakelen op rietzaad. Hun maagwand verandert dan in een dikke gespierde wand. Dan gaan de Baardmannetjes ook op zoek naar hele kleine steentjes die ze opeten. Die steentjes dienen als ‘molensteentjes’ in hun maag en helpen om het rietzaad te kunnen vermalen. Zo zijn de zaden makkelijker te verteren. In het voorjaar verandert de maagwand weer en zo kunnen ze het jaarrond in het riet leven.

Het zijn dus echte standvogels. Maar ze zwerven ook wel rond, met name na het broedseizoen. Zo hebben ze ooit al zwervend de Onlanden ontdekt. Recent hebben ze ook de Marker Wadden weten te vinden. Daar komen ze, bij gebrek aan roofdieren, in uitbundige hoeveelheden voor.

Er is tegenwoordig overigens nog een soort die jaarrond in het riet verblijft. Dat is de Cetti’s zanger. Oorspronkelijk komt deze soort uit het zuiden van Europa, maar inmiddels heeft hij bijna heel Nederland veroverd. De Onlanden zijn als meest recente en meest noordelijke natuurgebied aan de beurt. Ik zag op de waarnemingen-pagina dat de soort nu ook regelmatig te zien is in de Onlanden. Al is zien is wel een groot woord … je hoort hem meestal alleen maar en goed ook, want wat kan dat beest een herrie maken! (klik hier om te beluisteren)

Cetti’s zanger. Foto: Marcel Post

Cetti’s zangers zijn het hele jaar rond strikte insecteneters. Ze kunnen hun maagwand niet aanpassen en kunnen dus niks met zaden. Dat betekent dat als er ooit nog een strenge winter komt, we de meeste Cetti’s zangers wellicht weer kwijtraken.

Jaap v.d. Steen

Groeningen is de benaming voor het Laagveengebied dat van het Zuidelijk Westerkwartier, via De Onlanden, Paterswoldsemeer en Zuidlaardermeer naar het Roegwold loopt. Het is het gebied waar het water van de Drentse beken van oudsher stagneerde en dikke veenpakketten heeft gevormd.

Groeningen is een netwerkorganisatie die in dit gebied ‘de motor voor een klimaatpositieve regio’ ziet. Meer over Groeningen is te vinden op www.groeningen.nu

Lieselot was bij de netwerkbijeenkomst. Daar gaf het KNMI een interessante presentatie over de nieuwe klimaatscenario’s en wat die voor Groeningen kunnen gaan betekenen: we zullen ons moeten voorbereiden op zowel extreem natte als extreem droge perioden en ook hittegolven zullen extremer worden.

Waterschap Noorderzijlvest gaf een inkijkje in hoe zij zich op een toekomst met meer extremen voorbereiden. De boodschap was dat we mee zullen moeten bewegen met het water.

De Rijksuniversiteit Groningen benadrukte het belang van het kennen van en verbonden voelen met onze omgeving om de gevraagde adaptiviteit ook werkelijkheid te maken.

Aan het eind was er een levendige discussie over waarop in te zetten: betrokkenheid van burgers en vooral jonge mensen, samenwerking met de agrarische sector en het laten zien van de baten van een klimaatpositieve regio.

Als stichting zijn we bij Groeningen betrokken omdat we ook geloven in de kracht van het gebied: wanneer je natuurlijke processen versterkt en de ruimte geeft, is klimaatverandering beter op te vangen en wordt onze omgeving ook nog eens gezonder en mooier.

De Onlanden heeft als natuurgebied en klimaatbuffer (waterberging) wel laten zien dat samenwerken met de natuur zowel voor mensen als planten en dieren meerwaarde heeft.

Het klinkt wat denigrerend, zo’n verkleinwoord voor een prachtige vogel. Maar laat het me even uitleggen. Sinds pakweg een jaar maakt een koereiger en soms wel twee De Onlanden onveilig, het beest doorkruist de hele Onlanden op zoek naar voedsel. Het gebrek aan koeien in grote delen van De Onlanden deert hem kennelijk niet. Dat voedsel bestaat uit allerlei klein spul dat hij met zijn vrij dikke gele snavel oppikt.

Koereiger en koe – Foto Ko Katsman

Onze Onlandse koereiger is inderdaad dezelfde soort die je wel in natuurfilms ziet zitten op de rug van een zebra of gnoe. Van oorsprong een Afrikaanse vogel dus. Maar hij heeft zijn broedgebied de laatste tientallen jaren behoorlijk uitgebreid en is er zelfs in geslaagd de Atlantische oceaan over te steken om in Zuid-Amerika neer te strijken. De Middellandse Zee is dan natuurlijk slechts een peulenschilletje. Zo kent bijvoorbeeld Frankrijk al een behoorlijke populatie.

Zoals zo vaak begint de vestiging van een nieuwe soort met zwervers die ons land aandoen. Meestal volgen daarna een aantal mislukte broedpogingen. Maar als alles goed gaat volgt definitieve vestiging. Het lijkt erop dat dat nu in Nederland gaat gebeuren! Er zijn inmiddels in ieder geval drie broedparen met minstens twee uitgevlogen jongen. Die broedparen zitten in de Wieden, waar een gemengde kolonie van onder andere aalscholvers, lepelaars, blauwe reigers en purperreigers zit. Vanuit de vogelkijkhut De Auken bij Giethoorn kun je dat mooi bekijken.

Wie weet en krijgen we in de Onlanden in de toekomst ook zo’n mooie kolonie.

Oh ja, dat verkleinwoord…. Eigenlijk ben ik een luie vogelaar. Als ik al fietsend of lopend door de Onlanden iets wits zie in de verte, dan was het altijd een grote zilverreiger. Maar nu moet ik de verrekijker erbij pakken en eerst maar eens even goed kijken: soms blijkt het een koereiger te zijn … tja die is een stuk kleiner, vandaar koereigertje. Wie weet, als straks de kleine zilverreiger ook nog regelmatig akte de présence gaat geven hier heb ik helemaal een probleem.

Jaap van der Steen

Er wordt gewerkt aan de voorbereiding van de Lelylijn. Hoewel nog niet bekend is of deze er komt, wordt in een aantal gebiedssessies verkent de projectorganisatie wat op lokaal niveau de knelpunten en eventuele kansen zijn. Michel en Lieselot zijn aangeschoven bij de sessie over het Natura 2000 gebied Leekstermeer en het gebied Westpoort-Matsloot. We maken ons onder andere zorgen over versnippering, verstoring, afname van het ganzen foerageergebied en een toenemende recreatiedruk. Naar onze mening zal er, als de lijn er al komt, analoog aan het vervoeren van mensen ook nadrukkelijk gewerkt moeten worden aan het verbinden van natuurgebieden, op het niveau van Oostvaardersplassen – Friesland – Laagveengordel Groningen.

Ten noorden van de A7 is in de gebiedsontwikkeling Zuidelijk Westerkwartier veel nieuwe natte natuur, gecombineerd met waterberging, aangelegd. Ten zuiden van de A7 ligt De Onlanden. Elk jaar worden hier dieren doodgereden. Lieselot is samen met vertegenwoordigers van Staatsbosbeheer, provincies Groningen en Drenthe, Rijkswaterstaat en gemeente Westerkwartier hebben we een aantal knelpunten bekeken en mogelijkheden voor verbetering benoemd.

Het veldbezoek was een vervolg op een bijeenkomst in juli die onze stichting naar aanleiding van de otter- en beverrapportage had belegd. Daar hebben we met vertegenwoordigers van de provincies Groningen en Drenthe, Rijkswaterstaat, de gemeenten Westerkwartier, Noordenveld, Groningen en Tynaarlo en de terreinbeheerders Groninger en Drents Landschap, Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten de knelpunten besproken waar otters zijn dood gereden. We zijn voornemens om jaarlijks na uitkomen van de otter- en beverrapportage de partijen bijeen te roepen om vinger aan de pols van de voortgang en ontwikkelingen te houden.

Jeroen en Lieselot hebben samen met milieufilosoof Martin Drenthen, natuurhistoricus Marc Argeloo, cultuurhistoricus Edwin van de Veld, regeneratief landbouwkundige Pablo Tittonell en Remco Mur van de Milieufederatie Drenthe om tafel gezeten om te zoeken naar wat nodig is om in de bovenlopen van De Onlanden, het gebied tussen Fochteloërveen en De Onlanden, te komen tot een toekomst waarin gezondheid en welzijn centraal staan. Voor mensen én de meer dan menselijke wereld. Dat vraagt een omslag in denken en meer werken vanuit verbinding met de wereld om ons heen en met elkaar.

Het was een zeer inspirerende bijeenkomst waar veel ideeën over tafel kwamen. De komende tijd gaan we verder uitwerken op welke manier we als stichting bij kunnen dragen. We kunnen bijvoorbeeld mensen bij elkaar brengen die aan goede voorbeelden werken. Of we kunnen het denken prikkelen door verder vooruit te kijken en verschillende disciplines samen te brengen.

Dit willen we zeker doen in het lopende traject van het Provinciaal Programma Landelijk Gebied van provincie Drenthe en waterschap Noorderzijlvest. Want wat in dat project in de bovenlopen van De Onlanden gebeurt, zal zeker effect hebben op De Onlanden: systeemherstel voor planten en dieren, waterkwaliteit, voldoende water en het opvangen van de gevolgen van klimaatverandering.

Om de capaciteit van de waterberging te vergroten, worden de dijken rond De Onlanden verhoogd. We hebben met het waterschap Noorderzijlvest overleg gehad over het inzaaien van de dijken. We hebben voorgesteld om bloemrijke zaadmengsels te gaan gebruiken om een monocultuur van Engels raaigras te voorkomen.